Artykuły
https://orcid.org/0000-0003-0365-8513
https://orcid.org/0000-0002-1450-9970
W IX–X wieku powstało pierwsze państwo ukraińskie — Ruś Kijowska. We wczesnych etapach jego istnienia pobór podatków był słabo uregulowany. Pierwsze informacje o procedurze pobierania podatków, opłat i innych należności znajdują się w kronikach, zwłaszcza w napisanej przez Nestora z Ławry Peczerskiej Powieści minionych lat. W tekście tym pojawia się termin dań (danina), którym określano podatki i inne opłaty.
Pojęcia dań i danina odnosiły się do rożnych podstaw nakładania podatków oraz ich wysokości. Z jednej strony oznaczały przymusowe płatności, zwykle na rzecz państwa, a z drugiej — zwykłe opłaty w formie podatków. Część autorów uważa więc, że danina była sposobem uregulowanego poboru podatków. Istniały trzy rodzaje daniny: duża, ciężka i lekka (wełyka dań, dań tiażka i dań łehka).
Płatności dokonywano w naturze oraz w pieniądzu metalowym. Uważa się, że do płacenia daniny służyły arabskie drachmy srebrne i bizantyjskie monety srebrne, a od początku XI wieku — monety srebrne z Europy Zachodniej, głownie dinary niemieckie. Bicie własnych monet rozpoczęło się na Rusi Kijowskiej za panowania księcia Włodzimierza Wielkiego. Były to monety złote i srebrne oraz hrywny (sztabki złota i srebra).
Procedurę poboru podatków jako pierwsza ustanowiła księżna Olga, wprowadzając zasady ich pobierania i nakładając daniny — tak zwane uroki. Na terenie Rusi Kijowskiej założyła również składy zwane stanowyszczami oraz tereny łowieckie zwane łowiskami, z wykorzystania których płacono daninę. W IX i X wieku Ruś Kijowska wykształciła więc i uregulowała system podatków i opłat.
Oprócz daniny w Rusi Kijowskiej znane były takie należności, jak dary i tiahło. Głównymi przedmiotami opodatkowania były jednak dymy i dworzyszcza, czyli działki ziemi. Podatki obliczane na podstawie wielkości działki lub liczby osób nazywano tiahłem. Termin ten pochodzi od ukraińskiego słowa tiahnuty (‘ciągnąć’), a odnosił się do obowiązku płacenia podatków i opłat lub wykonywania pracy. Tiahło miało kilka znaczeń: całość majątku opodatkowanej rodziny oraz całość danin nakładanych na określony rodzaj działalności. Później tiahło postrzegane było jako działka ziemi należąca do osoby prywatnej, za którą płacono daninę. Chłopów mieszkających na państwowej ziemi nazywano zaś tiahłymi (tiahli ludy).
Cerkiew otrzymywała na Rusi Kijowskiej dziesięcinę. Książę Włodzimierz Wielki przekazywał jej część dochodów podatkowych i zysków państwa. Po przyjęciu przez Ruś Kijowską chrześcijaństwa w 988 roku nakazał wznieść cerkiew ku czci Matki Bożej. Ukończoną w 996 roku budowlę nazwano Cerkwią Dziesięcinną. W grudniu 1240 roku została zniszczona po zdobyciu Kijowa przez tatarsko-mongolskie wojska Batu-chana. Kronika głosi, że po modlitwie książę Włodzimierz Wielki powiedział: „Dam tej cerkwi Matki Bożej dziesięcinę z mojego majątku, z moich miast”. Decyzja ta była początkiem finansowego i materialnego wspierania Cerkwi przez władców Rusi Kijowskiej. Procedura płacenia dziesięciny na jej rzecz została później uwzględniona przez księcia Włodzimierza w statucie cerkiewnym.
Syn Włodzimierza, książę Jarosław Mądry, kontynuował drogę polityczną ojca. Najbardziej wyróżnił się w dziedzinie prawa — jego imię wiąże się z przyjęciem pierwszego kodeksu ukraińskiego prawa, Ruskiej Prawdy, który regulował między innymi procedurę pobierania podatków i opłat.
Бойко І., Тищик Б., Історія держави і права України, Київ 2015.
Брайчевський М., Вибране, т. 2. Хозарія і Русь. Аскольд — цар Київський, Київ 2009.
Брайчевський М., Твори, т. 1. Суспільно-політичні рухи у Київській Русі. Історична думка в Київській Русі, Київ 2004.
Велика українська юридична енциклопедія, т. 1. Історія держави і права України, Харків 2016.
Демиденко Г., Ярослав Мудрий і його час, [в:] Правда Руська Ярослава Мудрого: початок законодавства Київської Русі, Харків 2014.
Енциклопедія історії України, т. 1. Україна–Українці, кн. 2, Київ 2019.
Конта Р., Податкова реформа в Київській Русі періоду правління княгині Ольги, ≪Етнічна історія народів Європи≫ 24, 2008.
Котляр М., Договори Київської Русі з Візантією. Енциклопедія з історії України, ред. В. Смолій, Київ 2004.
Кучерявенко М., Курс налогового права. В шести томах, т. 1. Генезис налогового регулирувания (в двух частях), ч. 1, Харьков 2002.
Кучерявенко М., Основы налогового регулирування, Харьков 1996.
Лащенко Р., Лекції по історії українського права, Прага 1923.
Літопис руський, пер. з давньорус. Л. Махновець, Київ 1989.
Правда Руська Ярослава Мудрого: початок законодавства Київської Русі, Харків 2014.
Толочко О., Толочко П., Україна крізь віки, ред. В. Смолій, т. 4. Київська Русь, Київ 1998.
Усенко І., Статут Князя Володимира Святославовича, [в:] Велика українська юридична енциклопедія, т. 1. Історія держави і права України, Харків 2016.
Шевердін М., Становлення і розвиток прямого оподаткування в Київській Русі (IX–XIII ст.), ≪Науковий вісник Ужгородського національного університету. Серія право≫ 22, 2013, ч. 2, т. 1.
Щодра О., Історична географія України від найдавніших часів до кінця XVIII століття, Львів 2016.
Donnert E., Das altostslawische Großreich Kiev. Gesellschaft, Staat, Kultur, Kunst und Literatur vom 9. Jahrhundert bis zur Mitte des 13. Jahrhunderts, Frankfurt am Main 2012.
Gitermann V., Geschichte Russlands, т. 1, Frankfurt am Main 1988.
Kulischer J., Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters und der Neuzeit, т. 1. Das Mittelalter, Munchen 1971.
Kulischer J., Allgemeine Wirtschaftsgeschichte des Mittelalters und der Neuzeit, т. 2. Die Neuzeit, Munchen 1971.
Melin J., Johansson A.W., Hedenborg S., Sveriges historia. Koncentrerad uppslagsbok: fakta, årtal, kartor, tabeller, Stockholm 1997.
English
Język Polski
https://doi.org/10.19195/2082-4939.15.1
