Artykuły

Nr 2(52) (2024)

Literackie realizmy przełomu wieków. Cz. I: Prolegomena teoretyczne

Strony: 69-107

PDF

Abstrakt

Artykuł stanowi wstęp do cyklu poświęconego realizmom przełomu XX i XXI wieku, dla których punktem odniesienia, poza samą tradycją realistyczną, jest literatura postmodernistyczna oraz epoka późnego kapitalizmu. W tekście autor przygląda się pojęciu realizmu w teorii literatury XX wieku, jego przewartościowaniom spowodowanym zmianami zarówno w polu literatury, jak i nauki oraz techniki – zwłaszcza w okresie modernizmu. Autor koncentruje się przede wszystkim na teoriach rozwiniętych w XX wieku, które w pewien sposób rozszerzają koncepcję realizmu, analizując „impuls realistyczny” z perspektyw etyczno-epistemologicznych, ale też formalnych. Przedstawienie procesu rozluźniania tradycyjnych ram realizmu jest kluczowe, gdyż właśnie ten proces pozwolił na pojawienie się różnych przydawkowo dookreślanych realizmów końca XX wieku (między innymi realizm histeryczny, realizm degeneratywny, mitorealizm, rosyjski nowy realizm), stanowiących często nie tyle nurt literacki, ile krytycznoliteracką etykietę.

Bibliografia

Adorno, Theodor W. 1994. Teoria estetyczna. Tłum. Krystyna Krzemieniowa. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Auerbach, Erich. 1968a. Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu. T. 1. Tłum. i wstęp Zbigniew Żabicki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Auerbach, Erich. 1968b. Mimesis. Rzeczywistość przedstawiona w literaturze Zachodu. T. 2. Tłum. i wstęp Zbigniew Żabicki. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Baker, Chris. 2005. Studia kulturowe. Teoria i praktyka. Tłum. Agata Sadza. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Barcz, Anna. 2016. Realizm ekologiczny. Od ekokrytyki do zookrytyki w literaturze polskiej. Katowice: Wydawnictwo Śląsk.

Bartczak, Kacper. 2019. „Realizm w Drodze Cormaca McCarthy’ego”. W Bartczak, Kacper, Materia i autokreacja. Dociekania w poetyce wielościowej. Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Barth, John. 1983. „Literatura wyczerpania”. Tłum. Jacek Wiśniewski. W Nowa proza amerykańska. Szkice krytyczne. Wyb. i oprac. Zbigniew Lewicki. Warszawa: Czytelnik.

Barthes, Roland. 2012. „Efekt rzeczywistości”. Tłum. Michał Paweł Markowski. Teksty Drugie 4: 119–126.

Baudrillard, Jean. 2005. Symulakry i symulacja. Tłum. Sławomir Królak. Warszawa: Wydawnictwo Sic!

Berman, Marshall. 2006. „Wszystko, co stałe, rozpływa się w powietrzu”. Rzecz o doświadczeniu nowoczesności. Tłum. Marcin Szuster, wstęp Agata Bielik-Robson. Kraków: Universitas.

Boswell, Marshall. 2020. Understanding David Foster Wallace. Wyd. zmienione i poszerzone. Columbia (South Carolina): University of South Carolina Press.

Brecht, Bertolt. 1979. Wokół teorii realizmu. Tłum. Aandrzej Lam. W Marksizm i literaturoznawstwo współczesne. Antologia. Wyb. i oprac. Andrzej Lam i Bogdan Owczarek, wstęp Bogdan Owczarek. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Brodzka, Alina. 1964. „O pojęciu realizmu w powieści XIX i XX wieku”. Pamiętnik Literacki 2: 357–383.

Brodzka, Alina. 1966. O kryteriach realizmu w badaniach literackich. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Compagnon, Antoine. 2010. Demon teorii. Literatura a zdrowy rozsądek. Tłum. Tomasz Stróżyński. Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Curtius, Ernst. 1956. Nouvelle recontre avec Balzac. W Essais sur la litterature europeenne. Paris: Grasset.

Dauksza, Agnieszka. 2017. Afektywny modernizm. Nowoczesna literatura polska w interpretacji relacyjnej. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.

De Man, Paul. 1999. „Pojęcie ironii”. Tłum. Andrzej Sosnowski. Literatura na Świecie 10–11: 7–38.

Fajkis, Sonia. 2023. „Łazik z Tormesu i narodziny tradycji pikarejskiej”. W b.a., Żywot Łazika z Tormesu. Tłum. Maurycy Mann. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Fisher, Mark. 2020. Realizm kapitalistyczny. Czy nie ma alternatywy? Tłum. Andrzej Karalus. Warszawa: Książka i Prasa.

Franczak, Jerzy. 2007. Poszukiwanie realności. Światopogląd polskiej prozy modernistycznej. Kraków: Universitas.

Fukuyama, Francis. 2009. Koniec historii. Tłum. Tomasz Bieroń i Marek Wichrowski. Kraków: Znak.

Garaudy, Roger. 1967. Realizm bez granic. Picasso, Saint-John, Perse, Kafka. Tłum. i posłowie Ryszard Matuszewski, przedmowa Louis Aragon. Warszawa: Czytelnik.

Ginzburg, Carlo. 2023. „Tolerancja i handel. Auerbach czyta Woltera”. W Ginzburg, Carlo, Czytać między wierszami. Lektury, szkice, noty. Tłum. Joanna Ugniewska. Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Glosowitz, Monika. 2019. Maszynerie afektywne. Literackie strategie emancypacji w najnowszej polskiej poezji kobiet. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.

Głowiński, Michał. 1973. Gry powieściowe. Szkice z teorii i historii form narracyjnych. Warszawa: Państwowe Wydanictwo Naukowe.

Halpern, Rob. 2021. „Poza kategorię zaangażowania: Georges’a Pereca krytyka pola literackiego około roku 1960”. Tłum. Helena Teleżyńska. Mały Format 1–3. http://malyformat.com/2021/04/poza-kategorie-zaangazowania-georgesa-pereca-krytyka-pola-literackiego-okolo-roku-1960/

Holland, Mary K. 2020. The Moral Worlds of Contemporary Realism. New York–London: Bloomsbury Publishing.

Iser, Wolfgang. 1987. Representation: A Performative Act. W The Aims of Representation. Subject/Text/History, red. Murray Krieger. Stanford: Stanford University Press.

Jakobson, Roman. 1999. „O realizmie w sztuce”. Tłum. Przemysław Pietrzak. Teksty Drugie 4: 185–192.

Jameson, Fredric. 2011. Postmodernizm, czyli logika kulturowa późnego kapitalizmu. Tłum. Maciej Płaza. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

Jameson, Fredric. 2013. Antinomies of Realism. New York–London: Verso.

Korwin-Piotrowska, Dorota. 2001. Problemy poetyki opisu prozatorskiego. Kraków: Universitas.

Kristeva, Julia. 2017. Séméiotikè. Studia z zakresu semanalizy. Tłum. Tomasz Stróżyński. Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Locke, John. 1955. Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego. Tłum. Bolesław J. Gawecki. Warszawa: Państwowe Wydanictwo Naukowe.

Lukács, György. 1968. Teoria powieści. Esej historyczno-filozoficzny o wiel- kich formach epiki. Tłum. Jan Goślicki, posłowie Alina Brodzka. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Lukács, György. 1977. „Powieść jako mieszczańska epopeja”. Tłum. Alicja Wołodźko. W W kręgu socjologii literatury. Antologia tekstów zagranicznych. T. 2: Zagadnienia. Interpretacje. Wyb. i oprac. Andrzej Mencwel. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Lukács, György. 1988. Historia i świadomość klasowa. Tłum. Marek Siemek. Warszawa: Państwowe Wydanictwo Naukowe.

Lynch, Michael Patrick. 2020. Prawda i życie. Dlaczego prawda jest ważna. Tłum. Dawid Misztal. Łódź: Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Lyotard, Jean-François. 1997. „Odpowiedź na pytanie: co to jest postmodernizm?” Tłum. Michał Paweł Markowski. W Postmodernizm. Antologia przekładów, red. Ryszard Nycz. Kraków: Baran i Suszczyński.

Markiewicz, Henryk. 2009. „Realizm”. W Słownik literatury polskiej XIX wieku, red. Jan Bachórz i Alina Kowalczykowa. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Markowski, Michał Paweł. 1999. Pragnienie obecności. Filozofie obecności od Platona do Kartezjusza. Gdańsk: słowo/obraz terytoria.

Markowski, Michał Paweł. 2006. Reprezentacja. W Kulturowa teoria literatury. Główne pojęcia i problemy, red. Michał Paweł Markowski i Ryszard Nycz. Kraków: Universitas.

Martuszewska, Anna. 2000. „Kłopoty z realizmem (nie tylko pozytywistycznym)”. Pamiętnik Literacki 2: 143–156.

McHale, Brian. 2012. Powieść postmodernistyczna. Tłum. Maciej Płaza. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego.

McKenzie, Jon. 2011. Performuj albo... Od dyscypliny do performansu. Tłum. Tomasz Kubikowski. Kraków: Universitas.

Mitosek, Zofia. 1992. „Wprowadzenie”. W Mimesis w literaturze, kulturze i sztuce, red. Zofia Mitosek. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Mitosek, Zofia. 1997. Mimesis. Zjawisko i problem. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Paczoska, Ewa. 2018. Lekcje uważności. Moderniści i realizm. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN.

Perec, Georges. 2021. „Ku literaturze realistycznej”. Tłum. Julia Krzewska. Mały Format 1–3. http://malyformat.com/2021/04/ku-literaturze-realistycznej/

Pijarski, Krzysztof. 2012. „«Realizm», ucieleśniony podmiot, projekcja empatii”. Teksty Drugie 4: 231–249.

Rancière, Jacques. 2007. Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka. Tłum. Jan Sowa i Mateusz Kropiwnicki. Kraków: Wydawnictwo Ha!art.

Reid, Thomas. 1975. Rozważania o władzach poznawczych człowieka. Tłum. Michał Hempoliński. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe.

Roman-Rawska, Katarzyna. 2020. Nowy realizm w rosyjskim polu literackim po 1991 roku. Warszawa: Wydawnictwa Uniwersytetu Warszawskiego.

Ronge, Gerard. 2019. „Przedstawiać dalej. O Realizmie bez granic Rogera Garaudy’ego”. Forum Poetyki 15–16: 94–109.

Rorty, Richard. 1998. Truth and Progress. Philosophical Papers. Cambridge: Cambridge University Press.

Rorty, Richard. 1999. Obiektywność, relatywizm i prawda. Tłum. Janusz Margański. Warszawa: Aletheia.

Rorty, Richard. 2001. „Is Truth a Goal of Inquiry? Donald Davidson vs. Crispin Wright”. W The Nature of Truth. Classic and Contemporary Perspectives, red. Michael Patrick Lynch. Cambridge (Mass.): MIT Press.

Rorty, Richard. 2009. Przygodność, ironia, solidarność. Tłum. Wacław Jan Popowski. Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.

Rothberg, Michael. 2000. Traumatic Realism. The Demands of Holocaust Representation. Minneapolis–London: University of Minnesota Press. Sadzik, Piotr. 2022. Regiony pojedynczych herezji. Marańskie wyjścia w prozie polskiej XX wieku. Kraków–Budapeszt–Syrakuzy: Wydawnictwo Austeria.

Schelling, Friedrich Wilhelm Joseph. 1990. Vorlesungen über die Methode (Lehrart) des akademischen Studiums. Wstęp Walter E. Ehrhardt. Hamburg: Felix Meiner Verlag.

Schiller, Friedrich. 1972. „O poezji naiwnej i sentymentalnej”. W Schiller, Friedrich, Listy o estetycznym wychowaniu człowieka i inne rozprawy. Tłum. Irena Krońska i Jerzy Prokopiuk. Warszawa: Czytelnik.

Siti, Walter. 2006. „The Novel on Trial”. W The Novel. T. 1: History, Geography, and Culture, red. Franco Moretti. Princeton–Oxford: Princeton University Press.

Szczepan, Aleksandra. 2012. „Realizm i trauma – rekonesans”. Teksty Drugie 4: 219–230.

Tomaszewski, Borys. 1935. Teoria literatury. Poetyka, red. Tadeusz Grabowski. Tłum. Cezary Gołkowski, Tamara Kowalska i Irena Szczygielska. Poznań: Nakładem Koła Polonistów UP.

Ulicka, Danuta. 2020. Między światami. Rzeczywistość w literaturze – literatura w rzeczywistości – rzeczywistość literatury. W Wiek teorii. Sto lat nowoczesnego literaturoznawstwa polskiego, red. Danuta Ulicka. Warszawa: Instytut Badań Literackich PAN.

Villanueva, Darío. 1997. Theories of Literary Realism. Tłum. Mihai I. Spariosu i Santiago Garcia- Castañón. New York: State University of New York Press.

Wampole, Christy. 2020. Degenerative Realism Novel and Nation in Twenty-First-Century France. New York: Columbia University Press.

Watt, Ian. 1973. Narodziny powieści. Studia o Defoe’em, Richardsonie i Fieldingu. Tłum. Agnieszka Kremczar. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy.

Williams, Raymond. 2015. Keywords. A Vocabulary of Culture and Society. Oxford–New York: Oxford University Press.

Yovel, Yirmiyahu. 2009. The Other Within. The Maranos. Split Identity and Emerging Modernity. Princeton–Oxford: Princeton University Press.

Żychliński, Arkadiusz. 2020. Zwrot przez współczesną. Pryzmaty. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich.

Licencja

Creative Commons License

Utwór dostępny jest na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa – Na tych samych warunkach 4.0 Miedzynarodowe.