Od posłuszeństwa do tyranobójstwa. Ewolucja prawa oporu w teologii politycznej Johna Knoxa

Abstrakt

Myśl polityczna reformacji i kontrreformacji po rozpadzie Christianitas po raz kolej-ny postawiła pytania o zakres posłuszeństwa i możliwość czynnego oporu wobec tyranii. Spośród ojców doktryny uzasadniającej sprzeciw wobec władzy należy wskazać przede wszystkim Johna Knoxa, uważanego za jednego z założycieli szkockiej reformacji. Ten prominentny kaznodzieja i teolog jest także, obok George’a Buchanana i Samuela Rutherforda, jednym z klasyków anglosa-skiej koncepcji prawa oporu.
W artykule autor dowodzi, że Knox, wychodząc od stanowiska nakazującego obowiązek po-słuchu wobec monarchy i dopuszczającego jedynie bierny opór, ostatecznie odchodzi od umiarko-wanego stanowiska Jana Kalwina i Heinricha Bullingera. Jego argumentacja, pod wpływem wyda-rzeń politycznych w Szkocji i Anglii oraz radykalnych koncepcji pisarzy kalwińskich, zmierza do uzasadnienia powszechnej rewolucji, a nawet królobójstwa. Ewolucja jego poglądów zdaniem au-tora spowodowana była zmianami sytuacji politycznej i religijnej w Szkocji i Anglii. Rządy katolic-kich królowych — Marii de Guise, Marii Tudor i Marii Stuart — spowodowały radykalizację jego politycznych poglądów, których sensem było bezlitosne zwalczanie herezji i bałwochwalstwa oraz obrona prawdziwej wiary. Jego koncepcje miały zdaniem autora wielki wpływ na angielskich pu-rytanów — to między innymi jemu angielski purytanizm zawdzięczał swą radykalizację. To Knox był również w dużym stopniu odpowiedzialny za postawę szkockich prezbiterian podczas rewolucji purytańskiej, a jego myśl była istotną inspiracją najbardziej radykalnych koncepcji tego okresu.
W artykule autor zastosował metodę kontekstowej analizy dzieł i wypowiedzi Knoxa, stosując klucz chronologiczny. Pozwoliło mu to na wykazanie ścisłej korelacji między poglądami Knoxa na prawo oporu a zapotrzebowaniem bieżącej debaty politycznej. Autor dochodzi ostatecznie do wniosku, że to właśnie okoliczności polityczne, a nie poglądy teologiczne uczyniły z Knoxa mo-narchomachę.