Użytkowanie wieczyste jako instrument wzmacniania socjalistycznej własności państwowej z perspektywy współczesnych skutków w prawie rzeczowym

Abstrakt

Artykuł w pierwszej części prezentuje historyczne tło wprowadzenia instytucji użytkowania wieczystego w ustawie z 1961 roku o gospodarce terenami w miastach i osiedlach oraz w kodeksie cywilnym z 1964 roku. Ogólnie zostały przedstawione zmiany legislacyjne od wstępnego wprowadzenia prawa zabudowy i dzierżawy wieczystej do własności czasowej, a następnie użytkowania gruntów państwowych na cele mieszkaniowe. Pokazano mechanizm wpływania na projektowane rozwiązania prawne czynników wynikających z komunistycznej ideologii marksistowsko-leninowskiej, szczególnie przypisanie w PRL podstawowej roli socjalistycznej własności państwowej. W tekście przedstawiona została oficjalnie prezentowana rola użytkowania wieczyste-go jako nowego prawa rzeczowego, które miało być atrakcyjne dla obywateli i umożliwić gospo-darowanie terenami w miastach i osiedlach zgodnie z planami zagospodarowania przestrzennego. Celem artykułu jest wyjaśnienie rzeczywistej funkcji użytkowania wieczystego gruntów miejskich przeznaczonych na budownictwo mieszkaniowe.
Konstrukcja użytkowania wieczystego była wynikiem sięgania do wzorców z prawa radzieckiego. Stało się ono instrumentem, który miał zabezpieczać socjalistyczną własność państwową i przeciwdziałać uszczuplaniu zasobów przez ich zbywanie podmiotom prywatnym oraz umożliwiać kontrolę sposobu korzystania z gruntów. Użytkowanie wieczyste było efektem przyjęcia założeń ideologiczno-politycznych ustroju socjalistycznego w PRL, a szczególnie wzmacniania socjalistycznej własności państwowej gruntów. W rzeczywistości użytkowanie wieczyste było namiastką prawa własności gruntu, na co wskazały pośrednio uchwały Sądu Najwyższego z lat 1968 i 1969. Dlatego współcześnie w prawie rzeczowym pojawiają się trudne do rozwiązania problemy prawne, związane także z uwłaszczaniem użytkowników wieczystych. Nie zostały też dotychczas wprowadzone projekty zastąpienia użytkowania wieczystego innym prawem rzeczowym.
W ostatniej części artykułu syntetycznie ujęto współczesne rozwiązania prawne zmierzające, choć nie zawsze skutecznie, do ograniczenia zasobu gruntów oddanych w użytkowanie wieczyste. Ostatnim aktem dotyczącym tej materii jest ustawa z 2018 roku o przekształceniu prawa użytkowania wieczystego gruntów zabudowanych na cele mieszkaniowe w prawo własności tych gruntów. Ustawa ta zasadniczo wprowadza uwłaszczenie z mocy prawa w przypadku użytkowników wieczy-stych gruntów zabudowanych na cele mieszkaniowe, lecz nie eliminuje definitywnie użytkowania wieczystego. Ostatecznie analiza zmierza do postawienia tezy, że nigdy nie było uzasadnienia gospodarczego dla masowego oddawania w użytkowanie wieczyste gruntów mieszkaniowych, a przemawiały za tym wyłącznie przyczyny ideologiczno-polityczne w PRL.