„Nejstarší nejvíc nes’”: stáří Shakespearova krále Leara v českých obrozeneckých překladech

Abstrakt

“The oldest hath borne most”: The old age of Shakespeare’s King Lear in Czech translationsfrom the 18th and 19th centuries

A number of critics have noted the importance of the motif of old age in Shakespeare’s King Lear, chiefly the old age of the play’s eponymous character. Indeed, the King’s age serves in the play as a powerful dramaturgical device, a kind of prism through which the audience sees not just Lear’s character, but also other characters’ deeds and most of the play’s action. When watching the play, the audience is constantly reminded of Lear’s age, both directly, through Lear’s or other characters’ speeches, and indirectly, through a number of physical details. It could be said that the King’s age is employed at all possible levels of the drama, becoming the main impulse for the development of the plot.
King Lear is one of the first plays by Shakespeare to be translated into Czech, and various dramatists attempted to localise it for Czech audiences. The present paper examines three early translations of King Lear into Czech: by Prokop Šedivý 1792, Josef Kajetán Tyl 1835, and Ladislav Čelakovský 1856. While the last mentioned version is the first “true” translation of the play into Czech, using Shakespeare’s unabridged English original as the source text, the two earlier translations are rather loose adaptations, almost certainly based on various German stage versions, altering significant portions of the story and cutting entire scenes and speeches or even characters.
Surprisingly, even the earliest Czech translators seem to have been aware of the dramaturgi­cal importance of the dominant motif in the original play and, in spite of the sometimes drastic alterations, tried to preserve it in their versions as much as possible. Nevertheless, in various passages from the Czech versions, we may observe that even with this knowledge, the translators at times struggled with a number of nuances in the original, not always being able to preserve the complexity of a character or dramatic situation. This was only achieved by Ladislav Čelakovský, whose mid-19th century text was the first to represent Shakespeare’s King Lear, both in terms of form and, of course, in terms of the motifs of the original.

„Najstarszy wycierpiał najwięcej”: starość króla Leara Szekspira w czeskich przekładach okresu odrodzenia narodowego

Wielu badaczy zwróciło uwagę na znaczenie motywu starości w Królu Learze Szekspira, zwłaszcza na starość tytułowego protagonisty dramatu. Królewska starość służy w istocie jako mocny środek dramaturgiczny owego utworu, w pewnym sensie jest to pryzmat, przez który widzowie spoglądają nie tylko na samego Leara, ale także na czyny pozostałych postaci i akcję sztuki w ogóle. Podczas przedstawienia uwagę widzów nieustannie przyciąga wiek Leara, bądź bezpośrednio, a więc w samych wypowiedziach Leara lub innych postaci, bądź za pomocą szeregu detali fizycznych. Można stwierdzić, że wiek króla pojawia się we wszystkich warstwach dramatu i staje się głównym impulsem rozwoju akcji.
Król Lear jest jednym z pierwszych dramatów Szekspira, które zostały przełożone na język czeski, a w sumie istnieje około piętnastu czeskich przekładów tego tekstu. Niniejszy esej bada trzy wczesne przekłady wersję Prokopa Šedivego 1792, Josefa Kajetána Tyla 1835 i Ladisla­va Čelakovskiego 1856. Podczas gdy ostatni wymieniony tekst jest pierwszym „prawdziwym” przekładem Króla Leara na czeski, wychodzącym z nieskróconego angielskiego oryginału jako wzorca, pozostałe dwa przekłady są raczej wolniejszymi adaptacjami, prawie na pewno opartymi na różnych niemieckich adaptacjach pierwotnej sztuki, w których zmienione są znaczące elementy historii, a czasem całe dialogi i sceny a nawet postaci.
Jednak nawet pierwsi czescy tłumacze mimo wszystko świadomi byli dramaturgicznego znaczenia dominującego motywu starości w pierwotnym tekście i nawet w pewnych drastycznych skrótach tekstu starali się go w jak największym stopniu zachować. Z konfrontacji różnych fragmentów badanych wersji czeskich wypływa, że i w tym wypadku tłumacze często walczyli z różnymi niuansami oryginału i nie zawsze potrafili zachować daną postać czy sytuację w całej jej rozpiętości. Osiągnął to dopiero Ladislav Čelakovski. Jego przekład zpołowy XIX wieku był pierwszym, w którym udało się w pełni wyrazić tekst Szekspirowskiego Króla Leara od strony formalnej, oraz zachować sens poszczególnych motywów oryginału.